Eglauer Józef

snycerz z Rawicza, aktywny w Kaliszu w latach 1758-1759

Nazwisko zapisywane też w źródłach jako Eglaur, Eglar.

Snycerz urodzony (?) i osiadły w Rawiczu, kierował dziesięcioosobowym zespołem specjalizującym się w wykonywaniu wyposażeń kościołów należących do zakonu ojców reformatów, czyli Braci Mniejszych Ściślejszej Obserwancji. Do grona współpracowników Eglaueranależał również jego syn Jerzy, a także zakonnik reformacki, stolarz i snycerz Jan Guze († 1760).

Józef Eglauer wraz z kierowanym przez siebie zespołem wykonał utrzymane w stylistyce rokokowej snycerskiewyposażenia świątyń reformackich w prowincji wielkopolskiej: w latach 1750-1751w Choczu w pow. pleszewskim, w latach 1753-1758 w Brzezinach w woj. łódzkim(spłonęło w 1945 r., odbudowane w uproszczonych formach w latach 1947-1952), w latach 1752-1755 w Poznaniu(zachowane dwa ołtarze z sześciu wykonanych pierwotnie), między 1755-1757 r. w Koninie, w 1757 r. w Łabiszynie w pow. szubińskim,przed 1758 r. w Wieluniu (prace warsztatowe, odbiegające poziomem od pozostałych), w latach 1758-1759 w Kaliszu, w latach 1756-1759 w Szamotułach i w 1766 r. w Lutomiersku w powiecie łaskim (częściowo zniszczone w pożarze w 1797 r., rekonstruowane m.in. przez stolarza i snycerza reformackiego Adama Sikorskiego, spalone w latach 1914-1918; być może jego reliktami są dwie figury: św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus i  nieokreślonego Ewangelisty zachowane w kościele par. w Kazimierzu nad Nerem).

Podczas pobytu w Kaliszu Józef Eglauerpodawał do chrztu Josepha Brunona Eytnera, młodszego syna znanego kaliskiego snycerza Frantza Eytnera. Chrzest odbył się 7 października 1759 r. w kolegiacie w Kaliszu, w roli matki chrzestnej wystąpiła babka dziecka, Klara Millerowa, a sakramentu udzielił wikariusz Marcin Siemiński. Prawdopodobnie wkrótce po tym wydarzeniu, 21 października 1759 r. rawicki snycerz i jego współpracownicy opuścili Kalisz.

Józef Eglauer zmarł w Lutomiersku koło Łasku w 1766 r.

Ołtarze wykonane przez Józefa Eglauera i jego współpracowników dla kaliskiej świątyni reformackiej zastąpiły niewiele starsze wyposażenie pochodzące z lat 1715-1725. Powodem wymiany ołtarzy na nowe po tak krótkim czasie była decyzja kapituły prowincji wielkopolskiej zakonu z 1741 r., zalecająca zastosowanie we wszystkich świątyniach zakonnych jednego wspólnego modelu wyposażenia (podług jednostajnego wszędzie kształtu), wcielającego zasady prostoty i franciszkańskiego ubóstwa. Jego formalnym pierwowzorem był snycerski wystrój zakonnego kościoła wBoćkach w woj. podlaskim (do 1750 r. należących do prowincji wielkopolskiej), zrealizowany w l. 1736-1739 wg projektu brata Mateusza Osieckiego. Podjęta w ramach prowincji zakonnej kodyfikacja wystrojów kościelnych nie ograniczała się do architektonicznej struktury ołtarzy i innych sprzętów snycerskich, ani też do sposobu aranżacji przestrzeni sakralnej, ale narzucała materiał z jakiego wykonywano wystrój snycerski i sposób jego wykończenia, za właściwe uznając drewno dębowe pokryte jasnym, bursztynowym pokostem, nieco przyciemnionym w partiach detalu i rzeźby figuralnej. W równie kategoryczny i jednoznaczny sposób prawodawstwo zakonne traktowało kwestie ikonograficzne, zalecając zachowanie reformackiej tradycji i uzusu.

Przyjęcie dla całej prowincji zakonnej jednego, wspólnego modelu wyposażenia i możliwość korzystania z gotowych wzorców znalazły najpełniejszy wyraz właśnie w praktyce zespołu Józefa Eglauera, a zastosowanie typowych rozwiązań konstrukcyjnych pozwoliło na sprawne i szybkie wykonanie ołtarzy w wielu kościołach zakonnych – m.in. kaliskim – w krótkim czasie.

Rozpoczęcie prac w Kaliszu poprzedziło nieporozumienie między Józefem Eglauerem a syndykiem klasztornym co do wysokości wynagrodzenia. Syndyk zaproponował za wykonanie całego wyposażenia taką samą kwotę, jaką rzeźbiarz otrzymał za prace w Wieluniu, co nie satysfakcjonowało Eglauera, domagającego się zapłaty wyższej, uwzględniającej większe rozmiary kaliskiej świątyni. Spór zażegnała interwencja prowincjała zakonu Alojzego Płacheckiego.

Wykonany przez Eglauera i jego współpracowników ołtarz główny kaliskiej świątyni poreformackiejpowtarza modelowy wzór z kościoła tegoż zakonu w Boćkach w woj. podlaskim. Zgodnie z reformacką tradycją pierwotnie w centralnym polu nastawy ołtarzowej umieszczony był rzeźbiony krucyfiks (obecnie przechowywany w klasztorze), który w 1782 r. zastąpiony został słynącym łaskami obrazem Świętej Rodziny. Na tle kulisowo ustawionych, kompozytowych kolumn flankujących retabulum ołtarza głównego,umieszczone są pełnoplastyczne figury śś. Anny, Joachimaoraz świętych franciszkańskich: Franciszka z Asyżu i Piotra z Alkantary. W zwieńczeniu znajduje się rzeźbiarskie wyobrażenie tronującego Boga Ojca i para aniołów. Po bokach prezbiterium rozmieszczona była para ołtarzyków bocznych dedykowanych św. Andrzejowi de Conti i św. Bonawenturze (w l. 90. XX w. pozbawione mens).

Dziełem Józefa Eglauera i jego warsztatu jest też pięć ołtarzy bocznychw nawie kaliskiego kościoła, noszących wezwania: św. Franciszka (ob. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy), św. Antoniego Padewskiego, św. Piotra z Alkantary (ob. Serca Jezusowego), św. Paschalisa Baylona iśw. Onufrego. Do wykonanego wówczas wyposażenia należą też krucyfiksy ołtarzowe (pierwotnie zapewne po jednym w każdym z ołtarzy), balustrada komunijna i ambona z wieńczącą baldachim figurą św. Bonawentury modlącego się w asyście dwóch aniołków.

Archiwum Diecezjalne we Włocławku, zespół Księgi metrykalne parafii w Kaliszu: 

KM par. św. Józefa 2, Liber Qui est Vitae Baptizatorum Ecclesiae Collegiatae Calissiensis Ab Anno Domini 1722 Inchoatus, s. 251.

Archiwum Prowincji Franciszkanów-Reformatów w Krakowie:

Scrutiniumantiquitatis conventus Calissiensis PP. Reformatorum, t. 1, s. 75-76.

Scrutinium antiquitatis conventus Chocensis PP. Reformatorum, t. 1, s. 21.

Notata et acta Conventus Calissiensis Ordinis S. P. Francisci PP. Reformatorum (1759-1844), [sub data].

O. Mysłkowski, Dalszy ciąg przydatku do Kronik Braci Mniejszych [b.m.w.], 1806, s. 62.

Najważniejsze opracowania:

-     E. Kręglewska-Foksowicz, E. Linette, J. Powidzki, A. Sławska, Sztuka baroku w Wielkopolsce, „Biuletyn Historii Sztuki”, XX: 1958, nr 1, s. 82.

-     Katalog zabytków sztuki w Polsce,t. 5. Województwo poznańskie, z. 19. Powiat pleszewski, opr. A. Kodurowa, Warszawa 1959, s. 6.

-     Katalog zabytków sztuki w Polsce,t. 5. Województwo poznańskie, z. 6. Powiat kaliski, opr. T. Ruszczyńska, A. Sławska, Z. Winiarz, Warszawa 1960, s. 36.

-     Katalog zabytków sztuki w Polsce,t. 5. Województwo poznańskie, z. 23. Powiat szamotulski, opr. R. T. Juraszowie, Warszawa 1966, s. 30, il. 44, 45.

-     B. Jakubowska, Snycerka toruńska w XVIII w., „Teka Komisji Historii Sztuki”, III: 1965, s. 163.

-     A. Sławska, Malarstwo i rzeźba, [w:] Dzieje Wielkopolski, red. J. Topolski, T. 1. Do roku 1793, Poznań 1969, s. 789.

-     T. Ruszczyńska, A. Sławska, Architektura, rzeźba do połowy XVII w. do końca XVIII, [w:] Dzieje Kalisza, red. W. Rusiński, Poznań 1977, s. 262-263.

-     A. Błachut, Eglauer(Eglaur)Józef, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 2, D-G, Wrocław – Warszawa – Kraków– Gdańsk 1975, s. 157.

-     Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy,Uzupełnienia i sprostowania do t. 1-6, red. M. Biernacka, Warszawa 2003, s. 72. 

-     M. Kałamajska-Saeed, Modelowy wystrój kościoła reformatów w Boćkach, „Biuletyn Historii Sztuki”, XLII: 1980, nr 2, s. 155 i nn.

-     Katalog zabytków sztuki w Polsce,Seria nowa, t. 7, cz. 1. Miasto Poznań, cz. 1. Ostrów Tumski i Śródka z Komandorią, red. E. Linetteet al.,Warszawa 1983, s. 125-126.

-     J. Samek, Polskie rzemiosło artystyczne. Czasy nowożytne, Warszawa 1984, s. 394.

-     M. Jaracz, Nazwiska mieszkańców Kalisza od XVI do XVIII wieku, Bydgoszcz 2001, s. 118.

-     A.Bernatowicz, Eglauer(Eglaur)Józef, [w:] Saur Allgemeines Künstlerlexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, t. 32, München – Lepzig 2002, s. 365.

-     A. Błachut, Brat Mateusz Osiecki i jego dzieło. Modelowy projekt nowego wystroju-wyposażenia kościołów reformackich prowincji wielkopolskiej w XVIII wieku,Warszawa 2003, s. 115, 121, 125, 188, il. 38. 

-     A. J. Błachut, Słownik artystów reformackich w Polsce, Warszawa 2006, s. 34 i 60.

-     M. Błachowicz, A. Tabaka, Mnisia wojna i rokokowe ołtarze, [w:] Nowy Kaliszanin, Kalisz 2010, s. 92.

-     E. Andrzejewska, Frantz Eytner, śląski rzeźbiarz osiadły w Kaliszu. Najnowsze ustalenia, [w:] Splendor i fantazja. Studia nad rzeźbą rokokową w dawnej Rzeczypospolitej i na Śląsku. Materiały konferencji Stowarzyszenia Historyków Sztukii Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego, red. P. Migasiewicz, Warszawa 2013, s. 348.

-     P. Migasiewicz, Rzeźba rokokowa w dawnych województwach łęczyckim i sieradzkim, [w:] Splendor i fantazja…,op. cit., s. 391, il. 17.

Opracowania niepublikowane:

-     R. Bakota, Wyposażenia kościołów reformackich prowincji wielkopolskiej w XVIII w., Warszawa 1978, maszynopis pracy magisterskiej w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego.

-     J. Witkowski, E. Andrzejewska,  Karty ewidencyjne dzieł sztuki i rzemiosła artystycznego dla kościoła poreformackiego w Kaliszu, 1998 r., maszynopisy w Narodowym Instytucie Dziedzictwa w Warszawie i Archiwum Urzędu Ochrony Zabytków w Kaliszu.