Szapocznikow Alina

Jedna z najwybitniejszych rzeźbiarek polskiego pochodzenia. Alina Szapocznikow, od najmłodszych lat obcowała ze śmiercią i afirmowała życie na każdym kroku. Mieczysław Porębski nazwał ją „strasznie żywotną dziewczyną”. Artystka skrajnie osobista i szczera. Anda Rottenberg pisała o niej: „wypełniała rzeźby samą sobą, wcielała się w nie, pomnażała swoje istnienie poprzez odciski piersi, ust, nóg i brzuchów, stóp i dłoni.” Interesowała się fizjologią ludzkiego ciała. Przekraczała granice prywatności i intymności, sytuując swoje prace z wyprzedzeniem w dyskursie feministycznym. Do warsztatu rzeźbiarza wprowadziła nowe materiały, między innymi poliester i poliuretan, z którymi odważnie eksperymentowała. Artystka urodziła się 16 maja 1926 roku w Kaliszu. Zmarła 2 marca 1973 roku w Praz-Coutant, we Francji.

Szapocznikow dzieciństwo spędziła w Pabianicach. Była pierwszym dzieckiem w żydowskiej rodzinie lekarzy. Jej ojciec – Jakub – zmarł w 1938 roku na gruźlicę. Po wybuchu wojny razem z matką trafiła do getta, najpierw w Pabianicach, potem w Łodzi, skąd przetransportowano je przez Auschwitz kolejno do obozów w Bergen-Belsen i czeskiego Teresina. Po wojnie wyjechała do Pragi. Tam podjęła decyzję o zostaniu rzeźbiarką. W latach 1946-47 studiowała w Wyższej Szkole Artystyczno-Przemysłowej, w pracowni Josefa Wágnera. Otrzymała wyróżnienie za projekt pomnika upamiętniającego tragedię wojenną czeskiego miasteczka Lidiče. Należała do Związku Studentów w UMPRUM i wstąpiła do czeskiej Partii Komunistycznej. Stamtąd w 1947 roku udała się do Paryża, by kontynuować naukę w École des Beaux-Arts (1947-1951). Przez dwa lata uczęszczała jako wolny słuchacz na zajęcia do pracowni Paula Niclausse’a. Po otrzymaniu informacji o zamachu stanu w Czechosłowacji w lutym 1948 roku podarła legitymację partyjną i nigdy więcej nie wstąpiła w szeregi partii. Przygotowania do obrony dyplomu udaremniła poważna choroba.

To w Pradze i Paryżu kształtowały się podwaliny twórczości Szapocznikow, autonomię twórczą osiągnęła z dala od ojczyzny. W związku z zaostrzeniem się stosunków polsko-francuskich, w 1951 roku powróciła do Polski. Zamieszkała w Warszawie z Ryszardem Stanisławskim, przyszłym mężem. Pobrali się 12 lipca 1952 roku. Z powodu przebytej we Francji gruźlicy artystka nie mogła mieć dzieci. Po kilku miesiącach adoptowali chłopca – Piotra. Pierwsze rzeźby Szapocznikow z tego okresu wykonane były w estetyce socrealizmu; zaprojektowała popiersia Bieruta i Stalina oraz Pomnik Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, który do 1992 roku był eksponowany w holu głównym Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie. Nawiązała kontakty z polskim środowiskiem artystycznym, co zaowocowało wspólnymi projektami i wystawami. Razem z Oskarem Hansenem wzięła udział w konkursie na projekt pomnika Chopina. Jej pierwszej indywidualnej ekspozycji w 1957 roku w Zachęcie towarzyszyła prezentacja obrazów Jerzego Tchórzewskiego.

Właśnie w połowie lat pięćdziesiątych powstały prace, które zdobyły uznanie krytyki. Podejmowane wątki rozkwitu i upadku, początku i końca, znajdują odzwierciedlenie w wizerunkach Pierwszej miłości (1955 r.) oraz Trudnego wieku (1956 r.), reprezentujących witalną siłę młodości, zestawionych z Pomnikiem dla spalonego miasta (1954 r.), Ekshumowanym (1955 r.), czy Marią Magdaleną(1957-8), które konotują ostateczność. Dwie prace, Pomnik dla spalonego miasta i Ekshumowany, wpisują się w tematykę wspomnieniowo – rozrachunkową, w obrębie której sytuować można również W obozie (1945-6), projekt na konkurs na Pomnik Bohaterów Warszawy (1957 r.), Pomnik w Oświęcimiu (1958 r.), czy serie pochodzące z przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych:Wielkie Nowotwory(1969 r.) i Pamiątki (1971 r.). Szapocznikow podejmowała dramatyczne wątki doświadczenia wojennego, nie próbując epatować traumą. Pomnik dla spalonego miasta, pierwotnie zatytułowany Warszawa 44, powstał z okazji 10tej rocznicy powstania warszawskiego. Przedstawiona postać kobieca stała się nośnikiem idei destrukcji, zniszczenia, jakie niesie ze sobą wojna. Kobieta - Warszawa była również odczytywana bardziej uniwersalnie jako alegoria Polonii. Ciekawa w tej grupie jest historia interpretacji Ekshumowanego, który w zamierzeniu był pomnikiem dla zrehabilitowanej w czasie odwilży ofiary stalinizmu, László Rajka, zamordowanego w 1949 roku. Z czasem jednak rzeźba ta przestała odnosić się do wydarzeń aktualnych, zagarniana stopniowo przez szerszą interpretację, która umiejscowiła ją w kontekście wojennym.

W 1956 roku Szapocznikow otrzymała zaproszenie na objazdową wystawę sztuki polskiej, prezentowaną w Berlinie, Wiedniu oraz Indiach. Brała także udział w Exposition Internationale de la SculptureModerne w Musée Rodin w Paryżu.  Po przychylnej recenzji jej twórczości jedna z wersji rzeźby Pierwszej miłości została zakupiona przez Muséed’ArtModerne de la Ville de Paris. Prywatnie, w 1957 roku rozstała się z Ryszardem Stanisławskim i związała się z grafikiem Romanem Cieślewiczem. Coraz częściej prezentowała swoje prace. W 1960 roku jej rzeźby pokazywano w BWA „Arsenał” w Poznaniu, rysunki – w Galerii Falsetti w Prato. Wystawiała też w warszawskiej Galerii Krzywego Koła w ramach „Konfrontacji ’60”. W 1962 roku Aleksander Wojciechowski wybrał Szapocznikow do udziału w prezentacji polskiej sztuki na Biennale w Wenecji. W tym czasie artystka pracowała w tradycyjnym materiale: brązie, gipsie, cemencie plastycznym. Często sama wykonywała odlewy swoich prac. Z tego okresu pochodząKobieta-róża (1958-59), Bellissima(1959 r.), Róża (1959r.), Kwiatoptak (1959-60), symbolizujące odejście artystki w stronę form biologicznych.

Jesienią 1963 roku osiedliła się wraz z rodziną na stałe w Paryżu. Roman Cieślewicz od 1965 roku objął stanowisko dyrektora artystycznego czasopisma „Elle”. Alina Szapocznikow obracała się w kręgu krytyków i artystów skupionych wokół NouveauRéalisme, takich jak: Pierre Restany, Arman, César, Niki de Saint-Phalle i Daniel Spoeri. Jej prace pokazywano miedzy innymi na Biennale rzeźby w Carrarze (1962 r., 1965 r.), wystawie sztuki polskiej Profile IV w Bochum-Kassel (1964 r.) i Salon de la JeuneSculpturew Paryżu (1964 r., 1966 r., 1967 r.). W tym samym czasie Szapocznikow podjęła dialog z kulturą popularną. W pracowni w Malakoff pod Paryżem wykonała asamblażGoldfinger, nawiązujący do filmu z Jamesem Bondem o tym samym tytule. Po prezentacjipracy w ramach 21. Salon de Mai w 1965 roku otrzymała nagrodę Fundacji Copley’a. W skład jury znaleźli się między innymi: Jean Arp, Marcel Duchamp i Max Ernst.

W tym samym roku rozpoczęła też prace nad Portretem wielokrotnym. Najbardziej znana wersja, wykonana z brązu i wielobarwnego poliuretanu, pochodzi z 1967 roku. To portret, którego najważniejszym składnikiem wcale nie jest twarz,lecz zaledwie jej fragment, zwielokrotniony podbródek, „przepiękny, skrzydlaty wachlarz z półtwarzy i ramion,” jak pisała Krystyna Czerny.W pracach Iluminowana (1966 r.), seriach Brzuchy (1968 r.) i Desery (1971 r.)  poprzez mariaż nowych materiałów, podświetlenia i użytkowego charakteru, artystka adorowała, fetyszyzowała piękne kobiece ciało, nie bez cienia autoironii. Na krótko przed śmiercią, w swoim artystycznym credo pisała:  „Mój gest kieruje się w stronę ciała ludzkiego, tej «sfery całkowicie erogennej» (…) przez odciski ciała ludzkiego usiłuję utrwalić w przeźroczystym polistyrenie ulotne momenty życia, jego paradoksy i jego absurdalność (…) ciało ludzkie jest najwrażliwszym, jedynym źródłem wszelkiej radości, wszelkiego bólu i wszelkiej prawdy”.

W 1969 roku u Szapocznikow zdiagnozowano raka. Ostatnie lata twórczości charakteryzuje rejestrowanie rozczłonkowanego kobiecego ciała. W cyklach Pamiątki(1970-1 r.), Nowotwory (1970-1 r.), Fetysze (1970-1 r.)czy Pogrzebie Aliny artystka w ekshibicjonistyczny sposób ilustrowała kolejne etapy rozkładu ciała, odzwierciedlające odwieczny dramat przemijania. Odwzorowanie własnego ciała było próbą jego zapamiętania, zatrzymania w czasie. Powstały na przełomie 1971 i 1972 roku Zielnik wyróżnia się na tym tle; jako model w tej pracy posłużył jej syn Piotr, odlewy jego ciała, pocięte, pogięte, spłaszczone, układała niczym botanik na kartach zielnika, spisując swoją ostatnią biografię.

Mitologizacja postaci i biografii artystki skazała ją i jej twórczość na szereg interpretacji o charakterze redukcyjnym. Odczytanie jej dzieła przez pryzmat getta, obozów i choroby nowotworowej sprawiły, że Szapocznikow funkcjonowała w charakterze ikony śmierci. Jej życie naprowadza na sztukę a sztuką nawiązuje do życia. Jednak jej twórczość ma charakter wielowątkowy i wymiar egzystencjalny.