Fontana Albino

Budowniczy z pogranicza włosko-szwajcarskiego, osiadły w Kaliszu,

czynny w l. 1595-1617

W źródłach wzmiankowany najczęściej jako Albinus Murator, Albinus Murarius lub Fontana Albinus Italus.

Architekt, budowniczy, a także mistrz murarski urodzony w Lugano, wywodzący się z silnie rozgałęzionej rodziny, która wydała wielu znanych architektów tegoż nazwiska, działających m.in. w Polsce. Z racji pochodzenia należący do tzw. tessyńczyków (z wł. artisti ticinesi) zamieszkujących pogranicze szwajcarskiego kantonu Ticino i włoskiego regionu Lombardia, określanych też szerzej – zwłaszcza w starszej literaturze – jako komaskowie (z wł. maestri comacini), czyli mieszkańcy terenów otaczających jezioro Como. Na przestrzeni wieków tamtejsi mistrzowie sztuki budowlanej, artyści i rzemieślnicy emigrowali do innych krajów europejskich, a szczególnie licznie do Polski, łącząc specyficzne formy sztuki swego regionu z lokalną.

Albino Fontana przybył do Polski ok. 1582 r., być może już w 1583 r. pojawił się w Kaliszu. Z 1584 r. pochodzi najstarszy wpis z kaliskich ksiąg miejskich potwierdzający, iż uzyskał obywatelstwo miejskie. Zapewne w tym czasie ożenił się z kaliską mieszczką Reginą, siostrą muratora Błażeja. Z Reginą miał dwie córki: Zofię, która przed 1617 r. poślubiła Wojciecha Gromczyka i Agnieszkę, która w 1613 r. wzmiankowana jest jako żona kaliskiego piwowara Andrzeja Kopcia. 

Z wpisanego do akt miejskich testamentu dowiadujemy się, że budowniczy był posiadaczem drewnianego domu przy ul. Wrocławskiej w Kaliszu i placu przy ul. Szkockiej. Prawdopodobnie był też właścicielem lub raczej administratorem cegielni, gdyż we wspomnianym dokumencie widnieje zapis, iż Panny Zakonne [zapewne bernardynki] maią cegłą odebrać odeń swój dług w wysokości 100 zł.  Do Albina Fontany lub do jego żony należał browar i przypuszczalnie dlatego w 1608 r. w kaliskiej radzie miejskiej budowniczy  reprezentował cech piwowarów. Ponadto w 1603 i 1604 r. w aktach dotyczących wsi miejskich Famatus Dominus Albinus Murarius występował jako współadministrator należącej do Kalisza wsi Dobrzec.

W starszej literaturze rozpowszechniło się przekonanie, iż murator sprowadzony został do Kalisza jako pomocnik zakonnego architekta Jana Marii Bernardoniego z Como (a zatem również tzw. komaska) przy budowie kolegium jezuickiego, jednakże wobec ustaleń Jerzego Paszendy, który w oparciu o źródła wykazał znacznie mniejszy, niż dotąd sądzono udział Bernardoniego w projektowaniu kaliskich gmachów i nadzorowaniu robót budowlanych, pogląd ów trzeba zrewidować. Prawdopodobnie już jesienią 1583 r. Fontana został zatrudniony przez arcybiskupa Stanisława Karnkowskiego przy remoncie kaliskiego pałacu arcybiskupiego, przekazanego jezuitom aktem fundacyjnym z 25 maja 1584 r. i zaraz po tej dacie użytkowanego przez nich jako szkoła.

Niewątpliwie przybysz z Lugano pracował przy budowie kolegium i kościoła jezuitów w Kaliszu przez cały czas jej trwania, tj. od 15 maja 1586 do ok. 1600 r.  Ponieważ Jerzy Paszenda w wyniku szczegółowych badań wykluczył stały dozór zakonnego architekta Jana Marii Bernardoniego nad pracami w Kaliszu, można przypuszczać, iż to właśnie Albino Fontana był owym budowniczym „spoza zakonu, któremu powierzono kierownictwo robót”. Do takich supozycji upoważnia też zastrzeżenie poczynione przez fundatora kolegium, arcybiskupa Stanisława Karnkowskiego, w trzecim dokumencie donacyjnym wystawionym 30 kwietnia 1586 r., powtórzone jeszcze w kilku listach i kronikach, w którym mowa o ustanowionych przez prymasa murarzach i kierownikach budowy „mających słuchać rozkazów jezuickiego architekta”.

Niewykluczone, że to właśnie Albino Fontana – wbrew przytoczonym wyżej deklaracjom, a na życzenie niecierpliwego inwestora – zmienił projekt zatwierdzony w Rzymie i w 1592 r., zamiast wcześniej planowanej niewielkiej kaplicy, rozpoczął w Kaliszu budowę dużego kościoła. Mogłoby to tłumaczyć niespójność stylistyczną budowli, łączącej reminiscencje gotyckie (czytelne w rzucie, zwłaszcza w partii oszkarpowanego prezbiterium i wieży) z wczesnobarokowymi formami artykulacji wnętrza i dolnej kondygnacji fasady, narzuconymi przez projekt samego Bernardoniego, nadesłany z Nieświeża zapewne po interwencji władz zakonnych. Podobnie tłumaczyć można niespójność stylową dwu kondygnacji fasady o nietypowym dla jezuickiego architekta, wysokim zwieńczeniu, kryjącym stromy dach o charakterystycznej jeszcze dla średniowiecza storczykowej konstrukcji. Zgodnie z sugestiami Mariusza Karpowicza Albino Fontana mógł być też projektantem portalu kościoła (pierwotnie przeznaczonego do niezrealizowanej kaplicy), wbrew klasycznym regułom łączącego porządek koryncki z doryckim.  

W 1612 r. Albino Fontana zaczął odbudowę zniszczonego w pożarze 1609 r. kościoła parafialnego (ob. katedry) św. Mikołaja w Kaliszu, należącego do kanoników lateraneńskich. Ze źródłowego przekazu (Aktu darowizny na przebudowę kościoła św. Mikołaja starszych cechów kaliskich, którzy w 1612 r. przekazali na ten cel 100 florenów) wynika, że budowniczy był autorem projektu, a także wykonawcą prac, a jego pomocnikiem był Paweł Karasek (Paulo Karassek), w innych dokumentach wzmiankowany jako cieśla lub stolarz (arcularius). W wyniku przebudowy bryła kościoła zyskała manierystyczno-wczesnobarokowy szczyt z aediculami w porządku korynckim, boniowanymi narożami i parą spłaszczonych, wydatnych wolut. W trakcie prowadzonych wówczas prac przemurowano również koronę murów nad korpusem nawowym, a wnętrze – nakryte przez Fontanę nowymi sklepieniami kolebkowymi z lunetami – otrzymało nową, nieco atektoniczną artykulację architektoniczną. Owe sklepienia w latach 1620-1632 ozdobione zostały stiukami w tzw. typie kalisko-lubelskim przez warsztat anonimowego sztukatora, który nad chórem pozostawił monogram wiązany składający się z liter „T A R”. 

Albino Fontana kierował też pracami o zbliżonym zakresie w kaliskim kościele franciszkanów, w ramach których przebudowany został szczyt zachodni (ufundowany po 1613 r. przez ówczesnego zakrystianina Cypriana Poznańskiego), nadbudowany szczyt wschodni (artykulacja zniszczona zapewne podczas późniejszych remontów), dobudowana kaplica Męki Pańskiej z dzwonnicą i wykonane nowe sklepienia korpusu nawowego (przed 1623 r. pokryte bogatą, późnorenesansowo-manierystyczną dekoracją stiukową w tzw. typie kalisko-lubelskim, będącą dziełem dwóch sztukatorów sygnujących swe prace inicjałami „PM” i „HG”).

Budowniczemu przypisuje się też przeprowadzenie prac przy elewacjach nieistniejącego już kaliskiego ratusza, które wskutek tego zyskały manierystyczno-renesansowe attyki,  zwieńczenie jego wieży wczesnobarokowym hełmem, a także przebudowy szczytów niektórych kamienic w Rynku.

Albino Fontana, jako budowniczy włoski przybyły w 1611 r. z Kalisza, wzmiankowany był też w aktach miejskich Borku Wielkopolskiego w powiecie gostyńskim, co dało podstawy do atrybucji autorstwa projektu tamtejszego kościoła pw. Pocieszenia NMP i św. Filipa Nereusza (sanktuarium Matki Boskiej na Zdzieżu), wznoszonego do 1651 r.

Twórczość Fontany cechuje chętne sięganie do form charakterystycznych dla schyłkowego renesansu i manieryzmu, i łączenie ich z elementami artykulacji właściwymi architekturze baroku. Budowniczy korzystał z repertuaru manierystycznych i barokowych form architektonicznych w charakterystyczny dlań sposób – bez zrozumienia ich tektonicznej funkcji, posługując się nimi w celach czysto dekoracyjnych, a także w „nieklasyczny” sposób, wbrew zaleceniom wielkich teoretyków architektury, łącząc porządki architektoniczne.     

8 kwietnia 1617 roku leżąc na łóżku schorzały Albino Fontana, w obecności kaliskich rajców: adwokata Wawrzyńca Siekiery, Stefana Adamowicza i aptekarza Jakuba Wódki, podyktował testament, wpisany do ksiąg miejskich. 

Zmarł w 1630 r. lub 1632 r. w Kaliszu.         

Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół archiwalny nr 53/4328, Akta miasta Kalisza:

-     sygn. K.m. I/10, [Księga urzędu i sądu rady miejskiej w Kaliszu zawierająca wpisy w sprawach majątkowych mieszczan i cechów rzemieślniczych…], s. 27-28, 1103, 1088-1089.

-     sygn. K.m. I/11, [Księga urzędu i sądu rady miejskiej w Kaliszu zawierająca oblaty dokumentów i kontraktów majątkowych mieszczan…], s. 63, 513-514 (Donatio pro reformanda Ecclesia parochiali Calissiensi). 

-     sygn. K.m. I/66, [Akta urzędu wójtowskiego oraz zwyczajnego sądu gajonego wójtowsko-ławniczego…], s. 60-62, 145-147.

-     sygn. K.m. I/170, Liber testamentorum, s. 236-238 (treść testamentu opublikowana przez K. Stefańskiego)

-     sygn. K. m. I/236, Księga spraw wynikających z nadzoru miasta nad kościołami w Dobrcu i innych wsiach miejskich, s. 63, 65.

Opracowania:

-     M. Sokołowski, [Sprawozdanie i rysunki zdjęte na miejscu z pojedynczych części kościoła w Borku w W. Ks. Poznańskim], „Sprawozdania Komisyi do Badania Historji Sztuki w Polsce”, IV: 1891, s. XXX-XXXI, rys. 3 i 4.

-     S. Łoza, Słownik architektów i budowniczych Polaków oraz cudzoziemców w Polsce pracujących, Warszawa 1930, s. 84.

-     K. Stefański, Mieszczaństwo kaliskie w XVI w. Obrazy przeszłości, Kalisz 1933, s. 9. 

-     K. Stefański, Testament Albina Fontany, „Biuletyn Historji Sztuki i Kultury”, V: 1937, s. 239-241.

-     W. Tatarkiewicz, Typ lubelski i typ kaliski w architekturze kościelnej XVII wieku, [w:] Prace Komisji Historii Sztuki, t. 7, 1937-1938, s. 14-15.

-     W. Tatarkiewicz, O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku, Warszawa 1966, s. 125.

-     S. Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 78-79.

-     Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. V, województwo poznańskie, z. 6, Powiat kaliski, oprac. T. Ruszczyńska, A. Sławska, Z. Winiarz, Warszawa 1960, s. 19, 23, 31.  

-     S. Herbst, Kalisz renesansowy, [w:] Osiemnaście wieków Kalisza, red. A. Gieysztor, t. 3, Kalisz 1962, s. 100.

-     T. Ruszczyńska, A. Sławska, Architektura, rzeźba od połowy XVII w. do końca XVIII w., [w:] Dzieje Kalisza, red. W. Rusiński, Poznań 1977, s. 257-258.

-     A. Nowak, Ludność Kalisza i jej struktura (do poł. XVII w.), [w:] Dzieje Kalisza, red. W. Rusiński, Poznań 1977, s. 153.

-     A. Miłobędzki, Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980, s. 140-141.

-     M. Karpowicz, Artisti ticinesi in Polonia nel '600, Ticino 1983, s. 26, 138.

-     K. Pospieszny, Architektura kościoła Św. Mikołaja w Kaliszu, „Rocznik Kaliski”,  XX: 1987, s. 80-81, 126-128.   

-     W. Kościelniak, K. Walczak, Kronika miasta Kalisza, Kalisz 1989, s. 57, 61.

-     B. Kunicki, Ballady kaliskie, Kalisz 1991, s. 47.

-     M. Jaracz, Nazwiska mieszkańców Kalisza od XVI do XVIII wieku, Bydgoszcz 2001, s. 21, 124.  

-     M. Karpowicz, Artisti ticinesi in Polonia nella prima meta' del `600, Ticino 2002, s. 46.

-     K. Splitt, J. A. Splitt, Kościół i klasztor Franciszkanów w Kaliszu, Kalisz 1998, s. 16.

-     U. Camborini, Włoscy ludzie sztuki w grodzie nad Prosną i ich wkład w dzieje kościoła oo. Franciszkanów w Kaliszu, [w:]Franciszkanie kaliscy w ciągu wieków 1257-2007, red. S. C. Napiórkowski OFM Conv. i G. Kucharski, Kalisz 2008, s. 243-248.

-     U. Camborini, Architekci i malarze włoscy w grodzie nad Prosną na przestrzeni XVI-XIX wieku, „Asnykowiec”, XIV: 2004, s. 63.

-     A. Wędzki, Fontana Albin, [w:] Słownik biograficzny Wielkopolski południowo-wschodniej (ziemi kaliskiej), t. 3, red. D. Wańka, Kalisz 2007, s. 135-136.

-     M. Wardzyński, Sklepienne dekoracje, „Spotkania z Zabytkami”, 25 (2001), nr 11, s. 6-8.

-     Ch. Rohrschneider, Fontana Albin [w:] Saur Allgemeines Künstlerlexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, t. 42, München – Lepzig 2004, s. 130.

-        M. Karpowicz, Artyści włosko-szwajcarscy w Polsce I połowy XVII wieku, Warszawa 2013, s. 40.