Eytner Frantz

Eytner Frantz

Snycerz przybyły ze Śląska, osiadły w Kaliszu, czynny w dawnych woj. kaliskim, sieradzkim i łęczyckim w latach 1751-1790

Ewa Andrzejewska

ur. między 1725-1729 – zm. po 1790

Nazwisko zapisywane też w źródłach jako: Eitner, Eythner, Heitner, Heytner, Hetner, Etner. 

Urodzony na Dolnym Śląsku, w Głogowie lub jego okolicach, między 1725 a 1729 r. W 1735 r., lub nieco później, rozpoczął naukę w pracowni głogowskiego rzeźbiarza Johanna Frantza Josepha Schneidera, którą opuścił w 1742 r., zapewne jako wyzwolony czeladnik. Podczas wędrówki czeladniczej dotarł prawdopodobnie do Wrocławia i tam nawiązał na pewien czas współpracę z warsztatem słynnego organmistrza Michaela Englera Młodszego (1688-1760), której owocem byłarzeźbiarska dekoracja prospektu organowego w kościele parafialnym św. Jakuba Apostoła w Święciechowie w ob. powiecie leszczyńskim (1746-1751).

W 1751 r. podczas wędrówki z Dolnego Śląska do Gdańskazatrzymał się w Kaliszu i wówczas zaangażowany został przez ówczesnego wikariusza, późniejszego wieloletniego kustosza kolegiaty pw. Wniebowzięcia NMP, słynnej jako sanktuarium św. Józefa, księdza Stanisława JózefaKłossowskiego (1726-1798). Pierwszym kaliskim dziełem snycerza wykonanym na zlecenie tegoż kapłana był okazały ołtarz św. Józefa przeznaczony dla kolegiaty, ukończony zapewne w 1752 r. W l. 1754-1770 na zamówienie ks. Kłossowskiegoi dla tejże świątyni Frantz Eytner – z pomocą swego krewnego, stolarza → Christiana Eytnera – wykonał kolejnych pięć ołtarzy bocznych (jeden niezachowany), ambonę, prospekt organowy i nieistniejącą już chrzcielnicę z okazałą obudową.

Do 1790 r. Franz Eytner, zatrudniający w swym warsztacie (zlokalizowanym ok. 1776 r. w jednym z domów kanonickich należących do kolegiaty) licznych czeladników i pomocników, zdominował obszar ówczesnego województwa kaliskiego, a także część sieradzkiego i  łęczyckiego, projektując i wykonując kompleksowe wyposażenia lub pojedyncze sprzęty dla wiejskich i miejskich świątyń parafialnych, filialnych oraz zakonnych. Szczególnie często snycerz współpracował z zakonem bernardynów, cystersów i kanoników lateraneńskich.

W 1754 r. Frantz Eytner – już jako obywatel kaliski – ożenił się dwudziestoośmioletnią Józefą, córką Johanna Müllera, zapewne malarza. Małżonkom urodziło się troje dzieci: Joseph Johann (1755), Barbara Clara (1757) i Frantz Joseph Brunon (1759), którego ojcem chrzestnym został snycerz Józef Eglauer. W 1762 r. Frantz Eytner owdowiał. Ostatni potwierdzony archiwalnieślad pobytu snycerza w Kaliszu pochodzi z 1790 r.

Dzieła potwierdzone źródłowo:

• ołtarz św. Józefa do kaplicy tegoż wezwania (1751-1752 r.), pięć ołtarzy bocznych (jeden niezachowany), ambona, prospekt organowy i chrzcielnica (niezachowana) z obudową w kolegiacie pw. Wniebowzięcia NMP w Kaliszu (l. 1754-1770; zachowane kontrakty na większość prac)
• kompleksowe wyposażenie kościoła pobernardyńskiego w Łęczycy z siedmioma ołtarzami, amboną i prospektem organowym (1764-1766; kontrakty wzmiankowane w starszej literaturze, prawdopodobnie niezachowane)
• ołtarz główny, dwa ołtarze boczne, prospekt organowy, krucyfiks na belce tęczowej, ambona, chrzcielnica i cztery konfesjonały w kościele par. w Dobrzycy (l. 1778-1783, zachowane kontrakty na większość prac)
• cztery ołtarze (piąty niezachowany) w kościele par. pw. Narodzenia NMP w Kotłowie (ok. 1780 r.). Na cokole mensy ołtarza bocznego pw. św. Anny zachowana jedyna znana sygnatura kaliskiego snycerza z datą dzienną: „F. Eitner A. D. 1780, D: 20 May”
• niezachowany Grób Chrystusa do kaplicy obrządku wschodniego w Kaliszu należącej do tzw. Greków kaliskich –kontrakt spisany z przedstawicielami tej mniejszości narodowej 14 lutego 1787 r. (wg kalendarza juliańskiego)

Dzieła przypisywane:

• rzeźbiarska dekoracja prospektu organowego w kościele par. w Święciechowie (1746-1751)
• ołtarz boczny pw. św. Krzyża w kościele par. w Opatówku (przed 1759 r.,  przekształcony w partii cokołu i zwieńczenia)
• dwa ołtarze boczne w kościele par. Wojkowie (przed 1759 r.)
• ołtarz boczny św. Michała Archanioła i ambona (ob. pozbawiona baldachimu) w kościele par.  św. Katarzyny w Tykadłowie (ok. 1759 r.)
• ołtarz św. Barbary w kaplicy (przed1759 r.), ołtarz główny, para ołtarzy bocznych i szafa zakrystyjna (między 1761 a 1774 r.)w kościele par. w Iwanowicach
• ołtarz główny, ambona i chrzcielnica w kościele par. w Górznie (przed 1761 r.)
• ołtarze boczne w prezbiterium (obecnie pozbawione mens), ołtarz boczny, chrzcielnica, ambona w kościele par. w Szczurach (między 1761-1780 r.)
• dwa ołtarze boczne w kościele par. w Gruszczycach (ok. 1761 r.)
• dwa ołtarze boczne dla kościoła oo bernardynów w Warcie (po 1762 r., przeniesione do tamtejszego kościoła sióstr bernardynek)
• dwa ołtarze boczne w kościele farnym pw. św. Andrzeja w Łęczycy (l. 60. XVIII w.)
• ołtarz główny, ołtarz boczny, chrzcielnica, figury czterech ewangelistów (z niezachowanego ołtarza) w kościele farnym pw. Wniebowzięcia NMP w Ostrzeszowie (po 1768 r.)
• ołtarz w kaplicy Matki Boskiej przy dawnej kolegiacie w Łasku (1769)
• ambona w kościele pocysterskim w Lądzie (l. 60. lub 70. XVIII w.)
• para ołtarzy bocznych w kościele par. św. Trójcy w Byczynie (l. 60. lub 70. XVIII w.)
• dwa ołtarze boczne w kościele par. (ob. katedrze) pw. św. Mikołaja w Kaliszu (między 1770-1778 r.) z replikami rzeźb z Kotłowa i Opatówka
• para ołtarzy bocznych, krucyfiks ołtarzowy i antependium ołtarza głównego w kościele fil. w Kamiennej koło Iwanowic (1778 r.)
• ambona i para ołtarzy bocznych w kościele pobernardyńskim (ob. ss. kamedułek) w Złoczewie (1779 r.)
• figura niezidentyfikowanego świętego z niezachowanego ołtarza w kościele par. w Kuczkowie (po 1779 r.)
• chrzcielnica ścienna w kościele par. w Grzegorzewie (1780 r.)
• ołtarz główny w kościele parafialnym w Kościelcu Kaliskim (po 1782 r.)
• ołtarz główny i ołtarzyk boczny w kościele par. w Kalinowej (przed 1783 r.)
• ołtarz główny, para ołtarzy bocznych, ambona i krucyfiks na belce tęczowej w kościele par. w Rychnowie (między 1782 a 1785 r.)
• ołtarz główny (ok. 1783 r.) i ołtarz boczny św. Anny (przed 1787 r.) w kościele par. w Godzieszach Wielkich
• dwie figury ołtarzowe w kościele par. w Błaszkach (l. 80. XVIII w., relikty bogatszego wystroju zniszczonego przez pożar w 1787 r.)
• dwa ołtarze boczne w kościele pocysterskim w Sulejowie pod Piotrkowem (l. 80. XVIII w.)
• współpraca przy realizacji wyposażenia dawnego kościoła sióstr cystersek w Ołoboku:  zapewne chrzcielnica w formie anioła dźwigającego czarę, figury ze zwieńczeń ołtarzy (między 1764-1790 r.)
• projekt wyposażenia kościoła pobernardyńskiego (ob. jezuickiego) w Kaliszu i współudział w jego realizacji (rzeźba figuralna ołtarza głównego, ołtarzy przytęczowych i prospektu organowego), zapewne wraz z warsztatem zakonnym kierowanym wcześniej przez brata Bonawenturę Widawskiego († 1751 lub 1753)
• wystrój rzeźbiarski chóru muzycznego w kościele pojezuickim w Rawie Mazowieckiej
• ołtarz główny w kościele par. w Turze
• dwa ołtarze boczne w kościele par. w Goszczanowie
• udział w rekonstrukcji i rozbudowie wyposażenia kolegiaty kaliskiej odbudowanej po katastrofie budowlanej – para ołtarzy bocznych pw. śś. Alojzego Gonzagi i Stanisława Kostki oraz zwieńczenia starszych ołtarzy (ok. 1790 r.)

 

W wyniku najnowszych badań okazało się, że Frantz Eytner jest jednym z ważniejszych rzeźbiarzy śląskich pracujących w XVIII wieku w Polsce. Jego rzeźbiarski dorobek jest imponujący; zaskakująco rozległy jest też terytorialny zasięg działalności snycerza i jego warsztatu, obejmujący staropolskie województwa kaliskie, sieradzkie i łęczyckie, a nawet wschodnie rubieże Dolnego Śląska. Wpłynęło na to kilka czynników, wśród których podstawowym był wieloletni brak konkurencji na wspomnianych terenach w drugiej połowie XVIII wieku, a także wzrost zapotrzebowania na sprzęty wchodzące w skład wyposażenia kościelnego. 

Przy komponowaniu struktur ołtarzowych i innych elementów wyposażenia kościołów Frantz Eytner posługiwał się kilkoma schematami, wielokrotnie powtarzając warianty wypróbowanych wcześniej rozwiązań. Podobnie było w rzeźbie figuralnej, w której powtarza się kilka typów fizjonomicznych. Najbardziej charakterystycznym wśród nich jest typ brodatego starca-patriarchy o bujnych, rozwichrzonych włosach ujmujących pociągłą, ascetyczną twarz o głęboko osadzonych oczach, wydatnych kościach policzkowych i biegnących od półotwartych ust ku dołowibruzdach, nadających twarzy wyraz smutku i melancholii. Równie często w galerii postaci Eytnera pojawiają się idealizowane anioły o gładkich twarzach i wdzięcznych pozach.

Znamienne, że przez cały czas swej artystycznej działalności Frantz Eytner pozostał wierny ornamentyce i estetyce rokoka. Nie zrezygnował z nich nawet u schyłku swej twórczości, kiedy stały się stylistycznie przebrzmiałe i anachroniczne.

Sprawne i równoczesne wykonywanie tak wielu prac przy stosunkowo krótkich terminach ich realizacji było możliwe dzięki zatrudnianiu w warsztacie licznych współpracowników. To z kolei skutkowało nierównym poziomem artystycznym dzieł, wśród których są realizacjewybitne, mistrzowskie (np. wyposażenie kościoła bernardynów w Łęczycy, ołtarz z Łasku, cztery ołtarze z Kotłowa) oraz zdecydowanie słabsze, które można przypisać wyłącznie pomocnikom. Bez powodzenia naśladują one manierę Eytnera, powtarzając najbardziej charakterystyczne dla niego typy fizjonomiczne, a zarazem – poprzez przerysowanie ich cech – stanowią ich karykatury, rażące swym sztucznym upozowaniem, pogrubieniem form, schematycznym modelunkiem pozbawionych wyrazu twarzy i bezradnością w oddaniu anatomii ludzkiego ciała. Czeladnicy i uczniowie czynni w warsztacie Eytnera nadal pozostają dla nas postaciami anonimowymi. Możliwe, że w ich gronie znalazł się któryś z dwóch synów snycerza. Najprawdopodobniej z tego kręgu wywodzili się też późniejsi naśladowcy mistrza, działający jeszcze w pierwszej ćwierci XIX stulecia.

Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespół archiwalny nr 53/4328, Akta miasta Kalisza:

-     sygn. K. m. I/38, Protocollon actorum consularium civitatis Sacrae Regiae Maiestatis Calissiensis, s. 20.

-     sygn. K.m. I/220, Regestra percepty i ekspensy miasta J. K. Mci Kalisza, s. 7.

-     sygn. K. m. I/239, Protocollon. Księga rezolucji ustalonych w wyniku działalności Komisji Dobrego Porządku, s. 175.

Archiwum Państwowe w Kaliszu, zespół: Akta metrykalne parafii obrządku greckiego:

-     sygn. 4, Księga metrykalna z lat 1779 – 1801, s. 63.

Archiwum Diecezjalne we Włocławku, zespół: Księgi metrykalne parafii w Kaliszu: 

-     KM par. św. Józefa 2, Liber Qui est Vitae Baptizatorum Ecclesiae CollegiataeCalissiensis Ab Anno Domini 1722 Inchoatus, s. 214, 237, 251.

-     KM par. Św. Józefa 15, Liber MetricesCopulatorum Ecclesiae CollegiataeCallisiensis Anno Christiana 1752^doInchoatus, k. 135.

-     KM par. Św. Józefa 29, Liber Sepulcrorum  Ecclesiae CollegiataeCallisiensis[…] Anno 1761 Inchoatus, k. 12.

-     KM par. Św. Mikołaja 26, Liber MetricesMatrimoniorumadEcclesiamCollegiatam Sancti Nicolai CallisiensemCanonicumRegulariumLateranens. Anno Domini 1773 inceptus[…], s. 75.

Zespół: Akta Kapituły Kaliskiej:

-     sygn. A. Kap. Kal. 23, [Poszyt różnorodnych akt, w tym kontraktów z lat 1718-1778], k. nlb. (opublikowane przez E. Andrzejewską w monografii ks. Kłossowskiego)

Gabinet Dokumentów Muzeum Narodowego we Wrocławiu:

-     Kartoteka Erwina Hintzego (Rzeźbiarze), fiszka nr 33

Archiwum parafii pw. Św. Tekli w Dobrzycy:

-     Kontrakty na wyposażenie kościoła par. pw. Św. Tekli w Dobrzycy (opublikowane przez ks. S. Detloffa w 1939 r.)

Najważniejsze opracowania:

-     M. Rawicz-Witanowski, Monografia Łęczycy, Kraków 1898, s. 134 i 135.

-     Ks. S. Dettloff, Pan mayster” Eytner z Kalisza, „Kurier Poznański”, 1938, nr 101, s. 9.

-     Ks. S. Dettloff, Kościół w Dobrzycy. Przyczynek dokumentarny do dziejów polskiego budownictwa drewnianego, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, VII: 1939, nr 1, s. 7-13, 16.

-     Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 2, Województwo łódzkie, red. Z. Łoziński,  Warszawa 1954, s. 81.

-     E. Kręglewska-Foksowicz, E. Linette, J. Powidzki, A. Sławska, Sztuka baroku w Wielkopolsce, „Biuletyn Historii Sztuki”, XX: 1958, nr 1, s. 82.

-     Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 5, Województwo poznańskie, red. T. Ruszczyńska. A. Sławska, z. 19, Powiat pleszewski, opr. A. Kodurowa,  Warszawa 1958, s. 8.

-     A. Sławska, Malarstwo i rzeźba, [w:] Dzieje Wielkopolski, red. J. Topolski, t. I: Do roku 1793, Poznań 1969, s. 789-790.

-     Eytner Franciszek, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, t. 2, red. J. Maurin-Białostocka, Wrocław – Warszawa – Kraków 1975, s. 179.

-     T. Ruszczyńska, A. Sławska, Architektura, rzeźba do połowy XVII w. do końca XVIII, [w:] Dzieje Kalisza, red. W. Rusiński, Poznań 1977, s. 263.

-     J. Samek, Polskie rzemiosło artystyczne. Czasy nowożytne, Warszawa 1984, s. 394.

-     W. Rusiński, Życie codzienne w Kaliszu w dobie Oświecenia, Poznań 1988, s. 290.

-     E. Smulikowska-Rowińska, Prospekty organowe w dawnej Polsce, Wrocław 1989, s. 108, 188, 189-190.

-     M. Jaracz, Nazwiska mieszkańców Kalisza od XVI do XVIII wieku, Bydgoszcz 2001, s. 118-119.

-     Ch. Rohrschneider, Eytner Franciszek, [w:] Saur Allgemeines Künstlerlexikon. Die bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, t. 35, München – Leipzig 2002, s. 562. 

-     E. Andrzejewska, Ks. Stanisław Józef Kłossowski (1726–1798). Kustosz sanktuarium św. Józefa w Kaliszu, Kalisz 2010, s. 47-95.

-     E. Andrzejewska, Franciszek Eytner, śląski rzeźbiarz osiadły w Kaliszu, „Spotkania z Zabytkami”, 2011, nr 5-6, s. 58-59

-     P. Migasiewicz, Dzieła rzeźbiarza Franza Eytnera na terenie dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej, [w:] Sztuka Polski Środkowej. Studia, t. V, red. P. Gryglewski, E. Kubiak, K. Stefański, Łódź 2011, s. 65-87.

-     E. Andrzejewska, Frantz Eytner, śląski rzeźbiarz osiadły w Kaliszu. Najnowsze ustalenia, [w:] Splendor i fantazja. Studia nad rzeźbą rokokową w dawnej Rzeczypospolitej i na Śląsku. Materiały konferencji Stowarzyszenia Historyków Sztuki i Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego, red. P. Migasiewicz, Warszawa 2013, s. 345-377.

-     P. Migasiewicz, Rzeźba rokokowa w dawnych województwach łęczyckim i sieradzkim, [w:] Splendor i fantazja…,op. cit., s. 383-391, 397, 400.

-     E. Andrzejewska, „Konsztu snycerskiego Magister” Frantz Eytner z Kalisza, „Notatki Dobrzyckie”, nr 48, maj 2014, s. 9-30.

 

 

Opracowania niepublikowane:

-     M. Mikołajczyk, Grecka kolonia w Kaliszu. Praca magisterska napisana pod kier. dr hab. M. Jarneckiego, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Pedagogiczno-Artystyczny w Kaliszu, Kalisz 2009, s. 111-112, 114.