Artyści Kaliscy

Benke Chrystian

Tytuł

Benke Chrystian

Temat

Murarz i budowniczy, czynny w Kaliszu i okolicach w latach 1767-1783

Twórca

Ewa Andrzejewska

Data

1729-1783

Opis

Nazwisko zapisywane też w aktach jako: Beńke, Benkie, Bąkę, Bękę, Benka, Benkier, Beńkie, (de) Banek, a także Ławicki, Ławiński.

Budowniczy, mistrz i przedsiębiorca murarski, określany w źródłach jako: Artis Murariae Magistro; Artis Architecturalis Magister lub Architekt mularz. Obywatel Kalisza, prawdopodobnie pochodzenia śląskiego lubniemieckiego (na co wskazuje imię i adnotacja w księdze metrykalnej dotycząca domniemanej krewnej, Katarzyny) lub innego, ponieważ jego nazwisko w niektórych dokumentach zapisywano w dwóch wersjach, np.: Benkesive Ławicki, czyli spolszczonej fonetycznie(zapewne od niemieckiego Bank, ewentualniewłoskiegobancolub francuskiegobanc – ława, ławka)orazw wersji uzyskanej przez dosłowne przetłumaczenie nazwiska na język polski.

W1767 r. Christian Benkewykonywał jakieś prace dla klasztoru sióstr cystersek w Ołoboku, w trakcie których doszło do sporu z ówczesną opatką, ksienią Ludwiką Koźmińską, reprezentowaną przed sądem burmistrzowskim w Kaliszu przez Wojciecha Majeronowskiego, administratora dóbr ołobockich. Budowniczy, powołując się na ustną umowę między nim a zleceniodawczynią, dotyczącą części wynagrodzenia w naturze, w postaci piwa, złożył przed sądem następujące oświadczenie: przy umowie o robotęmiałem obiecane piwo dla ludzi y na tym fundamencie wybrałem piwa dwadzieścia y osm beczek, o które teraz abym nie płacił pozwany do sądu iestem […].

7 września 1774 r. budowniczy otaksował wartość nieruchomości po zmarłym mieszczaninie kaliskim Błażeju Giecym i jego córce Magdalenie Chęckiej. 

12 czerwca 1778 r. ks. Stanisław Józef Kłossowski, ówczesny kustosz kolegiaty pw. Wniebowzięcia NMP (sanktuarium św. Józefa) w Kaliszu, zawarł kontrakt z ChristianemBenkena przeprowadzenie remontu kościoła.Zgodnie z umową mistrz wykonał wówczas następujące prace: przełożył dachówkęna dachu świątyni, mocując ją – zgodnie z życzeniem inwestora – na zaprawie wapiennej, przemurował koronę murów nad nawami i wschodnią częścią świątyni, podnosząc ją i wyrównując w tej partii i wykańczając profilowanym gzymsem. Ponadto wykonałprzejściałączące poddasza ówczesnych kaplic pw. św. Jana  i św. Józefa oraz kapitularza ze strychem nad kościołem, uzupełnił wszelkie ubytki i uszkodzenia murów, wybił nowe otwory okienne i przemurował łuki otworów istniejących, wyrównał tynki elewacyjne, zwłaszcza na ścianie południowej, zmniejszył zbyt potężną zdaniem inwestora przyporę po tej stronie świątyni i poprawił i pokryłdachówkami pozostałe szkarpy, a ponadto pobielił całą elewację. Umowa przewidywała również wykonanie wzmocnień więźby dachowej nad korpusem kościoła i naprawę ubytków w sklepieniach, powstałych zapewne od sznurów służących do poruszania dzwonami. Uwieńczeniem tych prac było ustawienie na szczycie (?) fasady pozłoconego krzyża, wybielenie kapitularza, zakrystii oraz poprawa pobiał kruchty i kościoła. Wszystkie te prace Christian Benke zgodził się wykonać za kwotę tysiąca siedmiuset złotych iponad trzydzieści beczek piwa.

Zachowane pokwitowania odbioru poszczególnych rat wynagrodzenia pozwalają uznać, że przewidziane kontraktem prace zostały ostatecznie ukończone 17 czerwca 1779 r. Niestety, ich realizacja nie poprawiła złego stanu technicznego kościelnego gmachu, którego korpus zawalił się 3 sierpnia 1783 r.

W 1779 r. Christian Benke brał udział w urzędowych oględzinach domu szlachetnych Andrzeja i Jadwigi Lubaczewskich w kaliskim Rynku. 

Jego krewną była zapewne „Katarzyna de Banek vulgo Ławińska”, która wielokrotnie podawała do chrztu dzieci kaliskich mieszczan, m.in.: 12 maja i 8 czerwca 1755 r. wraz ze stolarzem Christianem Eytnerem, 20 marca 1757 r. z Anną Eytnerową (zapewne żoną Christiana). Przy ostatniej okazji przy nazwiskach chrzestnych znalazła się adnotacja odnosząca się do ich pochodzenia: Germaniomnis di Civitate Calissiensis. Jakomatkę chrzestną Katarzynę Benke (vel de Banek) wpisano jeszcze do kaliskich metrykaliów kilkakrotnie, m.in.:4 grudnia 1759 r. i 29 czerwca 1769 r.w kolegiacie oraz 9 marca 1769 r. w parafii św. Mikołaja. Kobieta zmarła 31 lipca 1796 r. jako osiemdziesięcioletnia wdowa i pochowana została na cmentarzu przy kościele par. św. Mikołaja.

W roli ojca chrzestnego w metrykaliach obydwu kaliskich parafii występował też wielokrotnie Christian Benke, a szczególnie często pojawiał się w nich wraz z Anną Teresą Eytnerową – m.in. 28 kwietnia i 18 listopada 1771 r., a także 19 lutego 1774 r.

Aktywny w Kaliszu Christian Benke niewątpliwie jest tożsamy z Krystianem Beńkie (Beńke),budowniczym kościoła bernardynów w Kole, znanym z kontraktu zawartego w styczniu (dzienna data nieznana) 1774 r., przepisanego do Kroniki kolskiego klasztoru oo. Bernardynów*. Podczas zawierania umowy – co nastąpiło w Kaliszu – bernardynów kolskich reprezentował Kajetan Radoliński, syndyk konwentukaliskiego.W kontrakcie, kilkakrotnie odwołującym się do rysunkowego projektu budowli (nazywanego wówczas Abryssem),dość szczegółowo opisana została forma nowo wznoszonego kościoła z Facyatą i Wieżami dwiemaoraz obszernym wnętrzem z prezbiterium przekrytym kopułą, ujętym parą otwierających się doń empor. Z treści dokumentumożna wnosić, iż autorem projektu architektonicznego był samChristian Benke i że kierował on rodzajem przedsiębiorstwa budowlanego, zatrudniającego sporą grupę czeladzi i pomocników – zgodnie z zastrzeżeniem poczynionym przez syndyka w początkowym etapie robót w Kole budowniczy miał dysponować aż dziesięcioma murarzami i dwudziestoma pomocnikami. Jego bezpośrednim pomocnikiem i zastępcą był niewymieniony z nazwiska „podmistrzyk”. Za wzniesienie świątyni od fundamentów aż po dachy początkowo przewidziano w kontrakcie wynagrodzenie w wysokości 18 tysięcy złotych, na prośbę budowniczego podniesione do 27 tysięcy złotych, a także rozmaite świadczenia w naturze, w tym 200 beczek piwa i dwa wieprze.

Konsekracja wyposażonej świątyni miała miejsce 22 września 1788 r.

Wyraźne analogie w artykulacji architektonicznej elewacji, a zwłaszcza wieżowych fasad, a także detali wnętrzpozwalają na uznanie Christiana Benkeza autora projektów architektonicznych: sanktuarium w Tursku (wznoszonego w l. 1777-1786), kościoła parafialnego w Błaszkach (budowanego w l. 1779-1789), korpusu nawowego i wieży kolegiaty Wniebowzięcia NMP w Kaliszu (odbudowywanej w l. 1783-1790), a być może również przebudowy kolegiaty w Choczu w powiecie pleszewskim (ok.1781-1790), przypisywanej dotychczas Efraimowi Schroegerowi lub jego nieznanemu z nazwiska naśladowcy.

Większość tych inwestycji została dokończona już po śmierci kaliskiego budowniczego, zapewne pod kierownictwem „podmistrza”. Być może był nim Wojciech Polewski, wzmiankowany jako architekt czynny przy budowie prześwietnej kolegiaty kaliskiej, przedwcześnie zmarły 20 czerwca 1788 r. w wieku ok. 40 lat.

Christian Benke (sive Ławicki) zmarł w Kaliszu,w wieku 54 lat, 11 października 1783 r. i pochowany został na cmentarzu przy kościele par. św. Mikołaja. Wnekrologu wpisanym do księgi zmarłych określono go jako„znakomitego mistrza sztuki budowniczej” (Artis Architecturalis Magister egregius).

*  Za udostępnienie fragmentu kroniki składam uprzejme podziękowanie dr. Krzysztofowi Witkowskiemu, dyrektorowi Muzeum Technik Ceramicznych w Kole.

Źródło

Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół archiwalny nr 53/4328, Akta miasta Kalisza:

-     sygn. K. m. I/33, Akta urzędu i sądu burmistrza...,s. 336.

-     sygn. K. m. I/134, Księga wójtowska i ławnicza, s. 499-500.

-     sygn. K. m. I/143,Protocollon relationum advocatialium et scabinalium Calissiensiium..., s. 1a.

-     sygn. K. m. I/183, Protocollon actorumm proconsularium et consularium civitatis Sacrae Regiae Maiestatis Calissiensis, s. 35-36.

Archiwum Diecezjalne we Włocławku, zespół Akta Kapituły Kaliskiej: 

-      sygn. A. Kap. Kal. 23, Pana KrystyanaBąkę mularza Kontrakt 1778,k. nlb.

Archiwum Diecezjalne we Włocławku, zespół Księgi metrykalne parafii w Kaliszu: 

-     KM par. św. Mikołaja 1, MetricaBaptizatorum in EcclesiaeCollegiatae S: Nicolai […] ab Anno 1704 […], s. 231 (wg innej paginacji s. 233), s. 237 (s. 239), 326 (326), 346 (349).

-     KM par. św. Józefa 2, [Metryki urodzonych 1721-1761], s. 215, 231, 254.

-     KM par. św. Józefa 3, Liber Metrices Vivorum qui ex Aqua et Spiritus sunt renati in Ecclesia Collegiata Calissiensi inchoatus Anno domini 1763, s. 50.

-     KM par. św. Mikołaja 40, Incipit Cathalogus Mortuorum post Generalem Visitationem  […] Anno Domini 1781, s. 13.

-     KM par. św. Mikołaja 41, Metrices Mortuorum in Ecclesia Parochiali sub Titulo Sancti Nicolai […] Anno Domini 1795, s. 22.

Archiwum Prowincji O. Bernardynów w Krakowie:

-     sygn. rkp.V-1, Chronologia conventus colensis ad aedes Beatissimae Virginis Mariae Vitantis Elisabeth in arcidioecesi Gnesnensi [...]regimine Provinciae A. R. P. J. Nepomuceni Modlibowski […] coscripta anno Domini 1792, s. 35-36.

 

 

 

Opracowania:

-      J. Mujta, 635 lat miasta Koła, Koło 1997, s. 18.

-      M. Jaracz, Nazwiska mieszkańców Kalisza od XVI do XVIII wieku, Bydgoszcz 2001, s. 12, 57, 232, 233.

-      E. Andrzejewska, Ks. Stanisław Józef Kłossowski (17261798). Kustosz sanktuarium św. Józefa w Kaliszu, Kalisz 2010, s. 102, 106-109, 111, 172-173.

-     K. Witkowski, Okres staropolski, [w:] 650 wydarzeń na 650-lecia miasta Koła, Koło 2012, s. 17.

 

 

 

Pliki

Cytat

Ewa Andrzejewska, “Benke Chrystian,” Artyści Kaliscy, przeglądany 28 marca 2024, http://artyscikaliscy.tarasin.pl/en/items/show/47.

Formaty wyjściowe